Światowy Dzień Dawcy Szpiku 2023, czyli jak oddać szpik kostny

Komórki szpiku kostnego (podobnie jak krew) to cenny lek, którego nie jesteśmy w stanie wyprodukować sztucznie. A często jest jedyną szansą na życie dla pacjentów, którzy go potrzebują.

W odróżnieniu od krwi szpiku nie oddaje się na zapas. Nie ma też banków, które by go przechowywały. Gdy chory potrzebuje przeszczepienia, uruchamia się proces poszukiwania zgodnego dawcy. Dlatego cała siła efektywnego leczenia komórkami macierzystymi szpiku leży w jak największej bazie zarejestrowanych potencjalnych dawców.

Połknij pigułkę wiedzy o tym jak dołączyć do grona bohaterów – stworzoną we współpracy z ekspertami Fundacji DKMS.

Zobacz też:

• Światowy Dzień Krwiodawcy
• Tydzień Walki z Rakiem Szyjki Macicy
• Światowy Dzień bez Telefonu Komórkowego
• Wielki Dzień Pszczół

Światowy Dzień Dawcy Szpiku

Od 2002 roku, 13 października obchodzimy w Polsce Ogólnopolski Dzień Dawcy Szpiku. Ale to nie jedyna data, o której powinniśmy pamiętać. Dawcy życiodajnych komórek krwiotwórczych mają jeszcze jedno święto: Światowy Dzień Dawcy Szpiku, obchodzony w trzecią sobotę września. W 2023 roku przypada 16 września.

DKMS to międzynarodowa organizacja będąca rejestrem dawców szpiku kostnego oraz pomagająca chorym na nowotwory krwi i inne choroby układu krwiotwórczego. Obecnie działa w siedmiu krajach na całym świecie:

• Polsce,
• Niemczech,
• Wielkiej Brytanii,
• USA,
• Chile,
• Indiach,
• RPA.

Co to jest szpik kostny i komu może uratować życie?

Szpik kostny to gąbczasta i silnie ukrwiona tkanka znajdująca się wewnątrz kości. Najwięcej szpiku znajduje się w jamach szpikowych kości płaskich i długich. Średnio, dorosły człowiek ma w sobie aż 2,5 kilograma szpiku kostnego .

Podstawową funkcją szpiku kostnego jest produkcja elementów morfotycznych krwi, czyli komórek, z których składa się krew. Prawidłowe działanie szpiku kostnego sprawia, że erytrocyty, leukocyty, trombocyty i inne krwinki mogą skutecznie transportować tlen i substancje odżywcze do całego organizmu oraz walczyć z infekcjami i patogenami .

Niestety nie zawsze szpik kostny jest w stanie wytwarzać odpowiednie ilości zdrowych krwinek. Niektóre rodzaje nowotworów, a także chorób genetycznych upośledzają zdolność szpiku kostnego do prawidłowej pracy. Wówczas często jedyną metodą leczenia jest przeszczepienie szpiku kostnego .

Choć od razu zaznaczę, że to potoczne określenie nie jest do końca poprawne. Z medycznego punktu widzenia mówimy bowiem o przeszczepieniu krwiotwórczych komórek macierzystych szpiku, czyli tych odpowiedzialnych za produkcję elementów morfotycznych (uprośćmy: krwinek).

Obecnie jest to metoda leczenia ponad 200 nowotworowych i nienowotworowych chorób. Do najczęstszych zalicza się:

• białaczki,
• chłoniaki,
• szpiczaki,
• osteomielofibroza,
• ciężkie postacie anemii aplastycznej,
• wrodzone zaburzenia odporności,
• wrodzone niedokrwistości.

Zobacz też:

• Co to jest anemia

Statystyki oddawania szpiku kostnego

W Polsce

Obecnie w Centralnym Rejestrze Niespokrewnionych Potencjalnych Dawców Szpiku i Krwi Pępowinowej zarejestrowanych jest ponad 2 160 000 potencjalnych dawców krwiotwórczych komórek macierzystych (stan na 31.07.2023). W porównaniu z początkiem roku 2018. liczba potencjalnych dawców wzrosła w Polsce o ponad 56% .

Mimo tego znaczącego wzrostu liczby dawców, według danych Fundacji DKMS, nadal co piąty pacjent nie znajduje odpowiedniego dawcy . Według danych Poltransplantu w 2022 roku wykonano w Polsce 1 061 pobrań krwiotwórczych komórek macierzystych dla pacjentów w Polsce i na całym świecie. Jednocześnie przeprowadzono 798 alogenicznych przeszczepień krwiotwórczych komórek macierzystych .

Na świecie

W dniu 21 sierpnia 2023 roku w światowym rejestrze dawców szpiku zarejestrowanych było 40,572,062 osób. Biorąc pod uwagę, że światowa populacja ludności przekroczyła w zeszłym roku 8 miliardów, to tylko około 0,5% ludności.

Porównując obecną liczbę dawców na świecie z rokiem 2018, notuje się wzrost o 13% . Przy ponad 56% wzroście zanotowanym w tym okresie w Polsce, możemy mieć powody do dumy (jednak nie do odtrąbienia pełnego sukcesu i zaprzestania działań).

Kto może zostać dawcą szpiku?

Zgodnie z polskim prawem dawcą szpiku może zostać każda zdrowa osoba dorosła, która posiada pełną zdolność do czynności prawnych . Z reguły donacji można dokonać do ukończenia 60. roku życia . Graniczny wiek ustala organizacja, odpowiedzialna za koordynację pobrania szpiku (czyli najczęściej ta, w której się zarejestrowałeś).

Przeciwwskazania do oddania szpiku kostnego

Ze względów prawnych osoby ubezwłasnowolnione częściowo lub całkowicie nie są w stanie wyrazić odpowiedniej zgody na pobranie tkanek, dlatego wyłącza się je z grona dawców.

Inne przeciwwskazania to te wynikające ze stanu zdrowia. Zobacz te najczęściej występujące :

Oddawanie szpiku krok po kroku

Jesteś zdrowy, pełnoletni i czujesz w sobie moc prawdziwego superbohatera? Super! Ale masz też trochę wątpliwości, bo nie wiesz, jak wygląda takie oddawanie szpiku, czy to boli i wiąże się z pobytem w szpitalu… Każdy ma wątpliwości, dlatego zaraz zobaczysz, jak wygląda cały proces krok po kroku.

Dlaczego chorzy potrzebują również Ciebie?

Ponad dwa miliony dawców w bazie… Może myślisz sobie: dobra, to ja już chyba nie muszę się rejestrować. Błąd! To właśnie Ty możesz okazać się niezbędny dla… Twojego genetycznego bliźniaka.

Niestety nie każde krwiotwórcze komórki macierzyste pasują do wszystkich. Aby organizm nie odrzucił przeszczepu, dawca i biorca muszą wykazać zgodność markerów tkankowych HLA. To właśnie dlatego znalezienie odpowiedniego dawcy jest takie trudne .

W pierwszej kolejności odpowiedniego dawcy szuka się w rodzinie chorego (najpierw wśród rodzeństwa). Według danych Fundacji DKMS tylko 25% osób znajduje w ten sposób odpowiednią osobę do donacji. Dla pozostałych 75% pacjentów ratunku szukać trzeba wśród niespokrewnionych dawców, zarejestrowanych na całym świecie .

Posiłkując się informacjami Fundacji DKMS, prawdopodobieństwo odnalezienia zgodnego dawcy wśród niespokrewnionych osób wynosi 1 do 20 000, a w przypadku wyjątkowo rzadkich genotypów może to być nawet 1 do kilku milionów. Im więcej zarejestrowanych osób, tym większa szansa na odnalezienie genetycznego bliźniaka.

Dawca potencjalny

Jeżeli chciałbyś zasilić szeregi Dawców Drugiego Życia (potocznie zwanych dawcami szpiku), pierwsze co musisz zrobić to zarejestrować się w bazie dawców. Możesz zrobić to przez internet na przykład korzystając ze strony Fundacji DKMS <kliknij tutaj, by przenieść się do strony rejestracji>.

Odpowiedz na kilka pytań i zamów do domu pakiet rejestracyjny. Znajdziesz w nim kopertę i pałeczki do pobrania wymazu oraz formularz rejestracyjny. Pakiet oraz jego wysyłka są zupełnie darmowe.

Po otrzymaniu pakietu dokładnie przeczytaj załączone informacje (również wymienione przeciwwskazania zdrowotne) oraz wypełnij dołączony druk. Następnie pobierz wymaz ze śluzówki jamy ustnej. Dołączoną pałeczką pocieraj przez minutę o wewnętrzną stronę policzka. Czynność powtórz trzykrotnie (w pakiecie znajdują się 3 pałeczki). Wysusz pałeczki, a potem umieść je w specjalnej kopercie i szczelnie zamknij.

Nie musisz tego zapamiętywać – w pakiecie dostaniesz też szczegółową instrukcję, jak pobrać wymaz. Formularz i próbkę Twojego DNA zapakuj w kopertę (też w pakiecie) i odeślij na wskazany adres (przesyłka jest już opłacona, więc nie ponosisz żadnych kosztów).

W ciągu kilku tygodni (maksymalnie 3 miesięcy) wymaz zostanie przebadany pod kątem antygenów zgodności tkankowej HLA. Sprawdzone zostaną też dane, które podałeś w formularzu. Na tej podstawie zostaniesz dodany do grona potencjalnych dawców i wpisany do odpowiedniej bazy.

Kiedy cała procedura badania, testowania i sprawdzania zostanie zakończona, zostaniesz o tym poinformowany mailowo .

Kontakt ratuje życie

Jedna ważna kwestia: Twoje krwiotwórcze komórki macierzyste mogą być potrzebne bardzo szybko, ale może się zdarzyć i tak, że Twój genetyczny bliźniak może potrzebować Cię za kilka, a nawet kilkanaście lat. Dlatego bardzo ważne jest, aby pamiętać o aktualizowaniu swoich danych kontaktowych w bazie dawców.

Jeżeli rejestrowałeś się do bazy Fundacji DKMS, możesz uaktualnić swoje dane, wypełniając formularz online <przejdź do strony formularza> lub wysyłając wiadomość na adres e-mailowy [email protected]. Jeśli osoba koordynująca proces pobrania nie będzie się mogła z Tobą skontaktować, Twoja rejestracja pójdzie na marne.

Dawca faktyczny

Jeśli okaże się, że Twoje krwiotwórcze komórki macierzyste są komuś potrzebne, zostaniesz o tym powiadomiony telefonicznie (najczęściej) oraz wiadomością e-mail. Jeżeli podtrzymasz decyzję o chęci oddania szpiku, zostanie uruchomiony pierwszy etap procedury. Jego celem jest wstępna weryfikacja stanu Twojego zdrowia oraz potwierdzenie zgodności pomiędzy Tobą i pacjentem potrzebującym przeszczepienia .

Zostaniesz też poproszony o wykonanie badań z krwi. Najczęściej możesz ustalić z osobą koordynującą najwygodniejsze dla Ciebie miejsce pobrania, w okolicy Twojego zamieszkania. Twoja krew przejdzie jeszcze raz testy zgodności z biorcą oraz badania wirusologiczne .

Jeżeli po badaniach krwi okaże się, że jesteś najlepiej dopasowanym do biorcy dawcą, koordynator pobrania przeszczepu skontaktuje się z Tobą, by zorganizować pobranie komórek macierzystych szpiku.

Pobranie komórek krwiotwórczych

Od momentu wykonania badań z krwi do dnia pobrania macierzystych komórek krwiotwórczych może minąć kilka tygodni lub nawet miesięcy. Kluczowe znaczenie ma tu stan zdrowia pacjenta (biorcy). To lekarze zajmujący się chorym decydują, kiedy można pobrać i przeszczepić szpik. Od ich wskazań zależy również metoda pobrania komórek krwiotwórczych – jeśli wyrażasz zgodę na obie metody pobrania i nie ma w tej kwestii ograniczeń zdrowotnych.

Szpik, a dokładniej krwiotwórcze komórki macierzyste można pobrać od dawcy na dwa sposoby: z krwi obwodowej lub z talerza kości biodrowej.

Zwykle około dwóch tygodni przed pobraniem komórek macierzystych przejdziesz jeszcze szereg badań, które pozwolą upewnić się lekarzom, że Twój stan zdrowia nie budzi zastrzeżeń i bezpiecznie można zakwalifikować Cię do donacji. Wykonane zostaną między innymi:

• szczegółowe badanie krwi,
• USG brzucha,
• RTG klatki piersiowej,
• EKG w spoczynku.

Pobranie komórek z krwi obwodowej

Samo pobranie komórek macierzystych z krwi obwodowej przypomina oddawanie osocza albo płytek przez honorowych dawców krwi, jednak trwa znacznie dłużej (około 3–4 godziny). Podczas pobierania komórek z krwi, jest ona filtrowana w specjalnej maszynie, która oddziela potrzebne komórki od reszty krwi. Tak odfiltrowana krew wraca do Ciebie .

Ponieważ Twoja krew musi płynąć bez przeszkód przez dość długi czas, stosuje się substancję zapobiegającą krzepnięciu krwi .

Aby stworzyć taki obieg zamknięty, dawcy zakłada się dwa wkłucia – w obydwu zgięciach łokciowych. Jednym krew jest pobierana do odfiltrowania, drugim trafia do z powrotem do dawcy. Po skończonym zabiegu możesz od razu udać się do domu.

Pobranie szpiku z talerza kości biodrowej

Kiedyś była to główna metoda pobierania komórek szpiku kostnego, jednak medycyna poszła do przodu. Według danych Fundacji DKMS obecnie tylko około 10% pobrań komórek macierzystych następuje bezpośrednio z talerza kości biodrowej. W znaczącej większości przypadków wystarczy pobranie ich z krwi obwodowej .

Pobranie szpiku z talerza kości biodrowej następuje w narkozie (znieczuleniu ogólnym). Zabieg polega na wkłuciu się w dwa miejsca w kości specjalną igłą punkcyjną. Następnie od dawcy pobiera się około 1–1,5 litra mieszaniny krwi i szpiku .

Sam zabieg pobrania szpiku z talerza kości biodrowej trwa około godziny. Jednak ze względu na znieczulenie ogólne, w szpitalu trzeba pojawić się dzień wcześniej, a po zabiegu pozostać na obserwacji do następnego dnia .

Może Ci się wydawać, że to sporo zachodu, jednak warto wiedzieć, że tak pobrany szpik kostny najczęściej trafia do dzieci. A satysfakcja z pomocy małemu pacjentowi jest bezcenna.

Po pobraniu

Twój organizm zregeneruje pobrane krwiotwórcze komórki macierzyste już w 2–3 tygodnie . Możesz mu w tym pomóc, pamiętając o zdrowej i zbilansowanej diecie (to nie czas na odchudzanie!). W tym okresie unikaj też intensywnego wysiłku fizycznego .

Jeśli zarejestrowałeś się jako dawca poprzez Fundację DKMS, jej pracownicy będą monitorować stan Twojego zdrowia przez 10 lat od pobrania szpiku. Miesiąc i sześć miesięcy po donacji, zostaniesz skierowany na badania krwi, a ich wyniki zostaną skonsultowane z jednym z lekarzy Fundacji. Wypełnisz również kwestionariusz oceny stanu zdrowia.

Jeżeli cokolwiek w Twoich wynikach wzbudzi wątpliwości lekarza, pracownicy Fundacji DKMS skontaktują się z Tobą telefonicznie. Brak takiego kontaktu oznacza, że wszystko jest w porządku.

Koszty badań są refundowane przez Fundację DKMS. Wystarczy przesłać potwierdzenie zapłaty, by otrzymać zwrot.

Przez kolejnych dziewięć lat, raz w roku będziesz otrzymywał na skrzynkę mailową formularz oceny stanu zdrowia z prośbą o jego wypełnienie .

Przywileje dawców szpiku

Mogę się założyć, że ciężko byłoby znaleźć dawcę szpiku, który wykonał donację, żeby wyprzedzić kogoś w kolejce w przychodni albo jeździć tramwajem za darmo. Nie sposób jednak nie wspomnieć o kilku pozytywnych rzeczach, które spotkają Cię jako dawcę przeszczepu.

Po pierwsze – zgodnie z kodeksem pracy – na czas wstępnych badań niezbędnych do pobrania, jak i samej donacji, przysługują Ci dni wolne i pełne wynagrodzenie. Lekarz w punkcie pobrań, szpitalu lub w miejscu, w którym wykonujesz badania wystawi Ci odpowiednie zwolnienie .

Po donacji krwiotwórczych komórek macierzystych dostaniesz również legitymację i odznakę Dawcy Przeszczepu. Jeżeli dokonasz takiej donacji po raz drugi, zostaniesz Zasłużonym Dawcą Przeszczepu.

Dawcy Przeszczepu i Zasłużeni Dawcy Przeszczepu są uprawnieni do korzystania z bezpłatnych przejazdów komunikacją miejską w wielu polskich miastach .

Oprócz tego Dawcy Przeszczepu mogą korzystać z ambulatoryjnej opieki zdrowotnej poza kolejnością, a Zasłużeni Dawcy Przeszczepu dodatkowo mają refundowane niektóre grupy leków . To czy dany lek podlega refundacji, można sprawdzić tutaj <klik>.

Rozwiej swoje wątpliwości

Wiesz już, jak wygląda proces rejestracji w bazie dawców szpiku i zabieg jego oddawania. Ale w Twojej głowie zamiast spokoju pojawia się coraz więcej pytań. To normalne, dlatego sprawdź odpowiedzi na te, które nurtują najwięcej osób (zajrzyj też do sekcji FAQ).

Czy oddawanie szpiku boli?

W przypadku oddawania krwiotwórczych komórek macierzystych z krwi obwodowej poczujesz dwa ukłucia. Będą mocniejsze niż przy pobieraniu krwi np. do badania, bo igły używane do tego zabiegu są trochę grubsze. Sam przepływ i filtrowanie krwi są bezbolesne.

Przy pobieraniu szpiku z talerza kości biodrowej, podczas zabiegu jesteś pod narkozą i nic nie czujesz. Po wybudzeniu się, przez kilka dni możesz odczuwać lekki ból w miejscach, gdzie lekarze wykonali nacięcia skóry. Jest to podobne odczucie, jakbyś miał tam siniaki. Ból powinien ustąpić w kilka dni po zabiegu.

Po donacji możesz też odczuwać bóle związane ze znieczuleniem ogólnym: ból gardła podobny do tego przy przeziębieniu (spowodowany wprowadzeniem rurki intubacyjnej) czy ból głowy wywołany samą narkozą .

Jakie powikłania mogą wystąpić po oddaniu szpiku?

Oddawanie szpiku i krwiotwórczych komórek macierzystych jest uznawane za bezpieczne, jednak, jak każda inna procedura medyczna, nie jest wolne od powikłań.

Przy donacji z krwi obwodowej przez cztery dni przed zabiegiem, dawcy podawany jest czynnik wzrostu pobudzający namnażanie się komórek krwiotwórczych we krwi. Skutkuje to również zwiększoną produkcją leukocytów, czyli białych krwinek – podstawowych żołnierzy w układzie odpornościowym .

Zwiększona ilość leukocytów może powodować bóle kości, mięśni i ogólne uczucie osłabienia, bo nasz organizm myśli, że jesteśmy chorzy. Bólu kostno-mięśniowego (podobnego do grypowego), według badań doświadczają prawie wszyscy dawcy krwiotwórczych komórek macierzystych pobieranych z krwi obwodowej .

Kolejny skutek uboczny pobierania komórek macierzystych z krwi obwodowej związany jest ze środkiem przeciwkrzepliwym, stosowanym podczas zabiegu filtrowania krwi (aferezy). Najczęściej dawcy odczuwają czasowe skutki zmniejszonego stężenia wapnia w organizmie, takie jak mrowienia, drętwienie języka, ust i palców czy skurcze mięśni. Objawy te mijają szybko po doustnym lub dożylnym podaniu wapnia .

Przy pobraniu szpiku z talerza kości biodrowej, większość powikłań będzie dotyczyła znieczulenia ogólnego. Część dawców po narkozie doświadcza nudności, wymiotów i bólu głowy .

Mogą wystąpić również poważniejsze powikłania ze strony układu krążenia i oddechowego – identyczne z tymi, jakie towarzyszą wszystkim zabiegom przeprowadzanym w znieczuleniu ogólnym. Ich ryzyko zminimalizowane jest jednak bardzo rygorystycznym procesem kwalifikacji dawców .

Czy po przeszczepie wzrasta ryzyko wystąpienia u dawcy nowotworów krwi?

Jeżeli chodzi o rzekomy wzrost ryzyka zachorowania na nowotwory krwi, badania tego nie potwierdzają . Według naukowców z Europejskiej Grupy ds. Krwi i Szpiku Biura badania działalności transplantacyjnej (EBMT) częstość występowania nowotworów krwi u dawców szpiku kostnego nie różni się od tego wskaźnika w populacji ogólnej .

Nadal prowadzone są badania dotyczące wpływu donacji na zdrowie dawców.

Czy szpik kostny się regeneruje?

Tak, Twój szpik kostny zregeneruje się po donacji w ciągu około 2–3 tygodni . Po miesiącu od pobrania krwiotwórczych komórek macierzystych parametry hematologiczne większości dawców są takie same, jak przed pobraniem .

Czy mogę czymś się zarazić, oddając szpik?

Pobieranie krwiotwórczych komórek macierzystych z krwi obwodowej oraz pobieranie szpiku z talerza kości biodrowej wykonywane jest przez wykwalifikowany personel medyczny. Sprzęt używany do donacji jest sterylny i jednorazowy. Oznacza to, że ryzyko zakażenia się podczas zabiegu praktycznie nie istnieje.

Zobacz też:

• Jak dbać o zdrowie
• Zdrowie psychiczne w okresie SAD
• Higiena snu

Podsumowanie