Wielki Dzień Pszczół 2023: Ty też możesz pomóc zapylaczom

Bez nich nie zjadłbyś kanapki z pomidorem, a w mięsnym zostawiałbyś pół wypłaty. Zapylacze codziennie ratują świat przed klęską głodu. Dobrze przeczytałeś głodu, nie miodu.

To nie przesada. Szacuje się, że około ⅓ światowej żywności powstaje dzięki pszczołom  i innym zapylaczom. Aż ¾ roślin uprawnych nie istniałaby bez tych owadów – musielibyśmy pożegnać większość warzyw i owoców.

Choć w ostatnich latach populacja pszczół miodnych rośnie, jeszcze za wcześnie na optymizm. Pasiaste mieszkanki uli nadal potrzebują ochrony. Dobra wiadomość jest taka, że Ty też możesz im pomóc.

Zobacz też:

• Światowy Dzień bez Telefonu Komórkowego
• Światowy Dzień Krwiodawcy
• Dzień Dawcy Szpiku Kostnego

Kiedy wypada Dzień Pszczół?

W Polsce pszczoły mają aż dwa święta: 20 maja razem z całym globem obchodzimy Światowy Dzień Pszczół. Ale w zaciszu naszych polskich pasiek świętujemy jeszcze Wielki Dzień Pszczół, który przypada 8 sierpnia. W tym roku obchodzimy go już po raz jedenasty. Przyłącz się!

Poznaj bohaterki

Pszczoły to owady błonkoskrzydłe z grupy żądłówek. Podobnie można sklasyfikować też osy – siłą rzeczy owady te są do siebie dość podobne. Odróżnia je jednak między innymi to, co jedzą. Osy, choć też potrafią odżywiać się nektarem, są głównie mięsożerne. To sprawni myśliwi, którzy nie gardzą również padliną. Pszczoły przeszły za to całkowicie na wegetarianizm.

Roślinna dieta wpłynęła na wygląd pszczół miodnych – charakterystyczne futerko pomaga im zbierać pyłek, który łatwo się do niego przyczepia. W odróżnieniu od os, z natury są pokojowe i niechętnie żądlą – to ich ostatnia deska ratunku. Korzystają z niej głównie dla obrony kolonii. 

Do pszczelego żądła przylegają niektóre narządy wewnętrzne. Po użądleniu, żądło pszczoły zostaje w skórze, a wraz z nim część jej organów, co jest śmiertelne dla samej pszczoły. Inaczej jest z osami, które mogą żądlić wielokrotnie, bez przykrych dla siebie konsekwencji.

Pszczele zwyczaje

Pszczoły miodne to rodzinne stworzenia. Ich pojedyncze stado pochodzące od jednej królowej-matki nazywa się rodziną pszczelą. Jeśli czasem masz po dziurki w nosie swojego rodzeństwa lub kuzynostwa, pomyśl, że pszczoła miodna musi radzić sobie z krewnymi w liczbie od 20 do nawet 120 tysięcy .

Liczba pszczół w ulu zależy od pory roku – w okresie letnim, gdy królowa składa jajeczka (czerwi się) pszczół jest najwięcej. Jednak z końcem sierpnia sezon rozrodczy się kończy, a trutnie (panowie pszczoły)  są wypędzani z gniazda, bo wykonali swoje zadanie .

Rodzina pszczela ma ścisłą hierarchię i można powiedzieć, że panuje w niej system kastowy. Na szczycie znajduje się królowa, która jako jedyna może się rozmnażać i na ogół jest matką wszystkich robotnic. Cóż, matka jest tylko jedna…

Kolejną grupą są trutnie. Generalnie zajmują się jedzeniem i… zapładnianiem. Z pozoru ich życie wydaje się sielanką, ale gdy tylko przychodzi jesień, królowa przestaje się czerwić i panowie stają się nieprzydatni. Robotnice brutalnie wypędzają ich z gniazda albo zabijają .

Skoro wspomniałam o robotnicach: to najliczniejsza grupa w pszczelej rodzinie. To jaką rolę odgrywa pszczoła robotnica, zależy od jej wieku . Najmłodsze dbają o czystość i porządek w ulu. Trochę starsze zajmują się larwami.

Niektóre, około tygodniowe pszczoły posiadają gruczoły wytwarzające substancję zwaną pszczelim mleczkiem. Jest to pokarm królowej i trutni. Gdy pszczoły mają około dwóch tygodni, przebranżawiają się w budownicze. To właśnie one budują charakterystyczne plastry z pszczelego wosku.

U starszych, trzytygodniowych pszczół wykształca się jad i żądło. Wówczas zostają strażniczkami, broniąc ula przed intruzami i amatorami miodu. Trzeba oddać, że robią to z pełnym poświęceniem (kto, tak jak ja, natknął się kiedyś na dzikie gniazdo pszczół, ten wie).

Najstarsze i najbardziej doświadczone pszczoły zbierają nektar, spadź, pyłek kwiatowy i wodę. Dostarczają więc pokarm niezbędny do przetrwania roju. I to właśnie je spotykamy najczęściej.

Czarno-żółte statystyki

Pszczoły w Polsce

Około 80% roślin uprawnych w Polsce jest zapylana przez owady, a 90% tych owadów stanowią pszczoły. Co ciekawe, dzięki tym owadom nawet rośliny wykorzystujące do zapylania wiatr dają obfitsze plony. Według Najwyższej Izby Kontroli pszczoły zarabiają dla polskiego rolnictwa od 4,1 do 4,7 miliarda złotych rocznie .

W Polsce żyje około 470 gatunków pszczół,  ale prawie połowa z nich jest zagrożona wyginięciem . Na szczęście, od 2011 roku badacze obserwują stały wzrost populacji pszczoły miodnej.

Program Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt Gospodarskich prowadzi statystyki rodzin pszczelich objętych ochroną. Zgodnie z nimi w ciągu ostatniego dziesięciolecia (2013–2022) populacja pszczelich rodzin objętych ochroną wzrosła w Polsce o ponad 27% .

Również dane z rejestrów Inspekcji Weterynaryjnej wydają się optymistyczne – w 2021 roku w porównaniu do roku 2020, liczba pszczelich rodzin w zarejestrowanych pasiekach wzrosła o 14% .

Czy to oznacza, że przyszłość polskiego pszczelarstwa maluje się w różowych barwach, a my możemy spijać nektar zwycięstwa?

Niekoniecznie. Po pierwsze według danych Zakładu Pszczelnictwa w Puławach współczynnik napszczelenia, czyli liczby rodzin pszczelich na km², w 2021 roku wynosił średnio 6,4 . Eksperci wskazują, że powinien wynosić przynajmniej 8.

Inną kwestią jest to, że prawie 30% pszczelarzy w Polsce ma powyżej 65 lat . Kto przejmie opiekę nad pasiekami, gdy udadzą się na zasłużoną pszczelą emeryturę?

Pszczoły na świecie

Światowa populacja pszczół jest obserwowana od lat 60. XX wieku.

Pod koniec lat 80. Europa zmierzyła się ze znacznym spadkiem populacji pszczół. Jednak sytuacja zaczyna się poprawiać. Według danych Komisji Europejskiej w 2021 roku nastąpił 6% wzrost liczby uli w krajach Unii Europejskiej, w porównaniu do roku poprzedniego .

Najwięcej rodzin pszczelich posiadają Hiszpania, Rumunia i Grecja. Polska zajmuje w tym zestawieniu czwarte miejsce. Tak blisko do podium…!

Pewnego razu w Ameryce

Od początku XXI wieku, co jakiś czas amerykańskie media obiegają informacje o masowym wymieraniu pszczół. W 2018 roku do wiadomości podano jakoby pszczelarze ze Stanów Zjednoczonych stracili 40% pszczół miodnych . Wywołało to panikę i obawy o masowe wymieranie pszczół.

Jednak światowe dane dotyczące populacji tych owadów nie potwierdzają niepokojów . Nie potwierdzają tego również dane amerykańskiego Departamentu do spraw Rolnictwa (U.S. Department of Agriculture), według których w porównaniu z latami 2000–2009, w latach 2010–2020 populacja amerykańskich pszczół urosła o 7,7%.

Nie oznacza to jednak, że pszczoły w Stanach Zjednoczonych nie są zagrożone. Zmiany klimatyczne wywołują w tym regionie coraz więcej klęsk żywiołowych, co może mieć niekorzystny wpływ na lokalne populacje tych zapylaczy.

Nie bez znaczenia jest również niszczenie środowiska naturalnego pszczół, a co za tym idzie braki pożywienia oraz inwazja roztoczy – dręczy pszczelich.

Świat bez pszczół, czyli pustki na… talerzu

Trwa sezon ogórkowy. Czas słońca, wakacji, beztroski i… zbiorów chrrrupiących ogórków gruntowych. To również okres, kiedy pakujemy je do weków z myślą o zimie. Bez pszczół sezon ogórkowy moglibyśmy bez przeszkód nazwać sezonem pustego słoika.

Od zapylaczy zależnych jest około 300 tysięcy gatunków roślin, a wiele z nich to rośliny jadalne. Zbyt mała ilość pszczół pozbawi nas nie tylko przyjemności z jedzenia, ale też wielu podstawowych źródeł składników odżywczych w diecie. To w końcu z warzyw i owoców czerpiemy najwięcej witamin, mikro i makroelementów.

Czego nie zjadłbyś bez pszczół?

Warzywa

Bez pszczół możesz zapomnieć o ogórkach, dyniach i kabaczkach. Bez zapylania nie zaowocują, więc nie będzie czego zbierać. Część warzyw potrzebuje pszczół, by wydać nasiona, czyli się rozmnożyć. Mimo że nie jemy ich owoców, a na przykład bulwy lub kwiatostany, również nie przetrwają bez zapylaczy.

Do takich warzyw należą na przykład:

• kalafior,
• marchew,
• por,
• kapusta,
• brokuł,
• buraki.

Istnieją również rośliny, które do rozmnażania wykorzystują siłę wiatru. Jednak pszczoły efektywnie dokładają ciężką pracę skrzydełek do tego procesu, sprawiając, że zbiory są większe i lepszej jakości. Mimo że rośliny te prawdopodobnie przetrwałyby bez zapylaczy, ich ilość zmniejszyłaby się, a ceny poszybowałyby w górę.

Do tej grupy warzyw należą:

• pomidory,
• papryka,
• ziemniaki,
• cebula.

Pożegnać musielibyśmy się również z wieloma nasionami, ziołami i przyprawami, takimi jak nasiona słonecznika, gorczyca czy migdały.

Owoce

Co może być lepszego w upalny letni dzień niż miseczka zimnych czereśni prosto z lodówki? Albo makaron z truskawkowym sosem (polskie spaghetti)? Ciężko byłoby wymyślić jakiś dobry zamiennik dla tych pyszności, a bez pszczół bylibyśmy do tego zmuszeni.

Dzięki zapylaczom możemy nadal cieszyć się smakiem:

• jabłek,
• gruszek,
• truskawek,
• poziomek,
• jagód,
• pomarańczy,
• arbuzów,
• czereśni,
• kiwi,
• agrestu,
• porzeczek…

W skrócie, z popularnych owoców zostałyby nam praktycznie tylko banany. Tak jak w przypadku warzyw, nawet jeżeli część roślin owocowych potrafi zapylać się przez wiatr, ich plony byłyby dużo mniej obfite, a owoce mniejsze i często zniekształcone.

Mięso?!

Tak, z mięsem też byłoby krucho w świecie bez pszczół. Owady te zapylają bowiem większość roślin pastewnych, czyli tych, którymi żywi się bydło. Oczywiście krowy nie wyginęłyby bez koniczyny czy lucerny, ale hodowcy byliby zmuszeni czymś je zastąpić, co zwiększyłoby koszty hodowli.

I zapewne już domyślasz się, co by to oznaczało. Wzrost cen. Nie tylko mięsa, ale również nabiału.

Co to jest zapylanie

Widzisz więc, że to nie miód jest pszczelim złotem, a zdolność zapylania. A o co właściwie w nim chodzi?

Rośliny nasienne, jak większość żywych organizmów, do rozmnażania potrzebują połączyć żeńskie i męskie komórki rozrodcze. Ale ciężko iść na randkę, kiedy głęboko zapuściłeś korzenie w ziemi. Właśnie dlatego męskie komórki rozrodcze wyewoluowały do postaci pyłku, który jest lekki i łatwo się przenosi.

Część roślin nasiennych do przenoszenia pyłku na inne kwiaty wykorzystuje wiatr. Inne są uzależnione od małych, włochatych pomocników, które zbierając nektar, roznoszą pyłek wprost do kolejnych kwiatostanów. W tej symbiozie każdy wygrywa: pszczoły nie chodzą głodne, a rośliny mogą cieszyć się potomstwem.

Nie tylko pszczoły

Aż 90% zapylaczy żyjących w Polsce to pszczoły miodne, ale nie chcemy robić przykrości pozostałym 10%, dlatego zaraz je przedstawię. Do grupy owadów zapylających należą także:

Trzmiele

Trzmiele należą do pszczelej rodziny i proszą, aby nie nazywać ich bąkami. Bąki to gryzące robale, przypominające muchy. Trzmiele są zaś puszystymi, słodkimi kuleczkami i choć mają żądło, to żądlą jeszcze rzadziej niż pszczoły. Serio, słyszeliście, żeby kogoś użądlił trzmiel?

Ponadto niestraszne im niskie temperatury (nawet 12°C), potrafią pracować przy mżawce i robią to około 2–3 godziny dłużej w ciągu dnia niż pszczoły.

Murarka ogrodowa

To też pszczoła, tylko z gatunku samotnic. W przeciwieństwie do swojej sławniejszej kuzynki – pszczoły miodnej – wszystkie samice murarki zakładają swoje gniazda i wychowują młode samodzielnie.

Choć wyposażona w żądło, murarka raczej Cię nie użądli – nawet w obronie swojego gniazda. Jest mniejsza od pszczoły miodnej i nieco ciemniejsza – jej ubarwienie jest rudo-brązowe.

Motyle

Te chaotycznie fruwające piękności też żywią się kwiatowym nektarem, więc również przenoszą pyłek. Są w tym jednak mniej skuteczne niż pszczołowate, bo większość gatunków nie posiada na ciele włosków. A jak już wiesz, włoski zwiększają skuteczność zapylaczy, bo przyczepia się do nich pyłek.

Czego pszczoły boją się najbardziej – o zagrożeniach

Gdyby zapytać pszczół, pewnie odpowiedziałyby, że najbardziej boją się skończyć w dziobie ptaka. Jednak eksperci są zgodni: największym zagrożeniem dla pszczół jest człowiek (z tą całą swoją cywilizacją).

Nasz rozwój zabiera pszczołom habitat, czyli ich naturalne środowisko życia. Łąki zastępujemy blokowiskami, a dzikie kwiaty równo przyciętym trawnikiem. Duże znaczenie dla zdrowia i liczebności zapylaczy ma również zanieczyszczenie środowiska i rozprzestrzenianie gatunków inwazyjnych (czyli takich, których nie powinno być w danym regionie) .

Nie pomaga też ocieplenie klimatu, które ma wpływ na okresy kwitnienia poszczególnych roślin, co przekłada się na dostępność pokarmu dla owadów. Jak wykazało badanie z 2021 roku  wzrastające temperatury mają też znaczenie dla jakości nasienia samców pszczół. A to przekłada się w oczywisty sposób na liczebność pszczelich rodzin.

Dodatkowo środki ochrony roślin również mogą szkodzić zapylaczom, zwłaszcza jeśli różne preparaty są stosowane jednocześnie. Wówczas, nawet jeżeli poszczególne substancje nie stanowiłyby zagrożenia, ich mieszanki mogą już być trujące .

Co możesz zrobić dla pszczół?

Czytasz: zmiana klimatu, pestycydy, betonoza i pewnie myślisz sobie, no co ja mogę…? Fakt, na globalne czynniki masz znikomy wpływ, ale jest kilka rzeczy, za które pszczoły będą Ci wdzięczne.

Na balkonie

Zamiast petunii i pelargonii możesz wysiać w skrzynkach rośliny miododajne. Należą do nich na przykład chabry, geranium (czyli bodziszki), groszek (ma przepiękne kwiaty i jest szybkorosnącym pnączem), kocanki, kocimiętka (coś dla kociarzy), koniczyna, kosaćce czy wrzosy. Osobiście mogę polecić krwawnicę – jest odporna nawet na takie „talenty” ogrodnicze, jak ja.

Możesz też przygotować poidełko dla owadów. Wystarczy, że do podstawki od doniczki wlejesz trochę wody i poukładasz kamienie, tak by częściowo wystawały nad taflę. Z takiego wodopoju będą mogły skorzystać zarówno owady, jak i małe ptaki.

W ogrodzie

A gdyby nie kosić trawy tak skrzętnie w każdym zakamarku ogrodu? Oszczędź sobie pracy i zostaw kawałek terenu, aby zdziczał. Możesz również skorzystać z gotowych mieszanek nasion dzikiej łąki, dostępnych w sklepach ogrodniczych.

Pomocne dla pszczół będą też wszelkie drzewa owocowe (jabłonie, grusze, śliwy) oraz krzewy owocowe, np. borówki. I pszczoły się najedzą i Ty też.

W ogrodzie również sprawdzi się poidełko. Jedno możesz ustawić na podwyższeniu, a drugie na ziemi – kto wie, może napije się też jakiś jeżyk?

Ogródek działkowy może być za to doskonałym miejscem na domek dla owadów. Możesz zrobić go samodzielnie lub kupić gotowy (w większości marketów budowlanych).

Pszczela playlista

Jeśli chcesz przyciągnąć więcej pszczół do swojego ogrodu, pobaw się w… DJ-a. Pszczoły informują swoje towarzyszki o najlepszych miejscach zbierania pyłku i nektaru, emitując dźwięki o częstotliwości 250–300 Hz. Tak się składa, że niektóre piosenki mają podobną częstotliwość.

Oto 50 kawałków, dzięki którym rozkręcisz każdą pszczelą imprezę <przenieś się na Spotify>.

W mieście

Wiele miast w Polsce zdaje się dostrzegać potrzebę ochrony owadów zapylających. Wystarczy wspomnieć, że do inicjatywy Manifest Gmin Przyjaznych Pszczołom w 2018 roku przystąpiło aż 269 gmin z całej Polski.

W niektórych miejscowościach przydrożne pasy zieleni przestały być koszone i wysiewa się na nich polne kwiaty. Na obszarach zieleni miejskiej sadzi się rośliny miododajne.

Ty też masz wpływ na to co dzieje się w Twoim mieście – dzięki budżetom obywatelskim. Możesz głosować za powstawaniem dzikich łąk oraz nowymi nasadzeniami drzew i innych roślin. To naprawdę robi różnicę!

Kupujesz miód w markecie? A może warto wesprzeć lokalne pasieki? Kupując certyfikowane miody z Twojej okolicy, również działasz dla dobra pszczół. I swojego – takie produkty prawdopodobnie będą znacznie zdrowsze niż marketowe propozycje.

Na wsi

Badania potwierdzają, że stosowanie neonikotynoidów, czyli substancji wykorzystywanych w niektórych środkach ochrony roślin (pestycydach), jest dla pszczół śmiertelnym zagrożeniem . I to nawet wtedy, gdy były stosowane w dawkach mniejszych, niż zalecał producent.

Jeżeli chcesz pomóc pszczołom, zwracaj uwagę na skład środków, których używasz do oprysków (niezależnie od tego czy chodzi o uprawy, czy rośliny ozdobne w ogrodzie).

Zobacz też:

• Jak dbać o zdrowie
• Zdrowie psychiczne w okresie SAD
• Jak dbać o higienę snu

Podsumowanie