- Strona Główna
- Kolagen
- Kolagen typu 1
Kolagen typu pierwszego: co to jest i na co jest [opinie, preparaty, efekty]
Kolagen typu 1 to ważny budulec Twojego organizmu. Sprawdź, za co odpowiada i czy warto go suplementować.
Dowiedz się więcej o naszym procesie redakcyjnym
Dowiedz się więcej o naszym procesie redakcyjnym
Dowiedz się więcej o naszym procesie redakcyjnym
Dowiedz się więcej o naszym procesie redakcyjnym
Dlaczego możesz nam zaufać
Artykuły na Natu.Care są pisane na podstawie badań naukowych, danych ze stron rządowych oraz innych rzetelnych źródeł. Teksty powstają przy współpracy z lekarzami, dietetykami i innymi specjalistami do spraw zdrowia i urody. Artykuły są opiniowane przed publikacją oraz podczas znaczących aktualizacji.
Dowiedz się więcej w naszym procesie redakcyjnym
Informacja o reklamach
Treści na Natu.Care mogą zawierać linki do produktów, ze sprzedaży których możemy dostać prowizję. Tworząc treści, trzymamy się wysokich standardów redakcyjnych i dbamy o obiektywne podejście do omawianych produktów. Obecność linków afiliacyjnych nie jest dyktowana przez naszych partnerów, a sami dobieramy produkty, które recenzujemy w pełni niezależnie.
Dowiedz się więcej w naszym regulaminie
W Twoim ciele jest ich aż 28 rodzajów, ale jednego jest zdecydowanie najwięcej – ot, jakieś 90%. Bez niego szwankują kości, skóra jest sucha i wiotka, paznokcie szybciej się łamią, a rany gorzej goją.
Trudno wyobrazić sobie szczęśliwe i zdrowe życie bez kolagenu typu 1. Dlatego razem z farmaceutką i edukatorką, Iloną Krzak, opowiemy ci o nim wszystko (i jeszcze więcej), co musisz o nim wiedzieć.
Z tego artykułu dowiesz się:
- Czym jest i na co pomaga kolagen typu 1.
- Dlaczego wegetarianie i weganie mają problem z niedoborem kolagenu.
- Jak dostarczyć kolagen w diecie i co poprawia jego przyswajanie.
- Jakie suplementy z kolagenem polecają specjaliści.
- Czy kolagen można przedawkować.
- Czy produkty z kolagenem mogą uczulać.
Zobacz też:
- Kolagen typu 2
- Kolagen typu 3
- Kolagen – 47 faktów, o których możesz nie wiedzieć
- Najlmocniejszy kolagen – Ranking i opinie
- Kolagen na zmarszczki
- Kolagen do twarzy
- Kolagen na skórę
- Kolagen na stawy
- Kolagen na kości
- Kolagen na ścięgna
- Kolagen na włosy
- Kolagen na rozstępy
- Kolagen na cellulit
- Kolagen na trądzik
- Kolagen do picia
Co to jest kolagen typu 1? Budowa, skład i struktura
Kolagen – który nazywany jest białkiem młodości – to najobficiej występujące białko w organizmie. Wyróżnia się aż 28 typów kolagenów. Typy od I do X występują najczęściej, ale to kolagen typu 1 stanowi około 90% całego kolagenu w Twoim organizmie .
Podobnie jak inne białka – kolagen składa się z aminokwasów. Aminokwasy w kolagenie tworzą trzy łańcuchy, które owijają się wzajemnie, co daje tzw. potrójną helisę, która przypomina linę, spiralę lub korkociąg. Włókna te zazębiają się, tworząc mocną i wspierającą strukturę. To właśnie ona zapewnia kolagenowi wytrzymałość, sztywność i odporność na rozciąganie.
Te właściwości sprawiają, że kolagen jest ważnym składnikiem budowy tkanki łącznej chrząstek, ścięgien, więzadeł i kości.
Najbardziej rozpowszechnionym kolagenem jest kolagen typu 1, który stanowi 95% kolagenu znajdującego się w kościach i około 80% wszystkich białek znajdujących się w kościach . Kolagen typu I zawiera duże ilości proliny i hydroksyproliny w porównaniu z innymi typami kolagenu.
Oprócz tego kolagen typu 1 jest istotnym budulcem skóry, gdzie wraz z elastyną pełni rolę swoistego „rusztowania”, dzięki czemu jest ona jędrna i sprężysta. Per gram, kolagen typu I jest mocniejszy nawet od stali .
Preparaty z kolagenem – ranking najlepszych suplementów z kolagenem
W suplementach diety najczęściej spotkasz kolagen wołowy, wieprzowy lub rybi. Najlepsze produkty zawierają tzw. hydrolizat kolagenu, czyli kolagen w postaci łatwo wchłanialnych, niewielkich cząsteczek (peptydy kolagenowe).
Kolagen morski – nazywany też kolagenem rybim – jest mocno zbliżony do kolagenu ludzkiego, dlatego jego przyswajalność jest najlepsza.
Oto kilka produktów, które możesz wykorzystać:
Natu.Care Kolagen Premium 5000 mg, mango-marakuja
- Zawartość kolagenu: 5000 mg hydrolizatu kolagenu morskiego
- Dodatkowe składniki aktywne: witamina C, niskocząsteczkowy kwas hialuronowy (oraz L-teanina i koenzym Q10 w kolagenie o smaku kakao lub witamina A i witamina E w kolagenie o smaku mango–marakuja)
- Forma: saszetki z proszkiem do picia
- Porcja: 1 saszetka dziennie
- Wystarczy na: 30 dni
Opis produktu
Kolagen rybi od marki Natu.Care w dawce 5000 mg, bazujący na certyfikowanych składnikach najlepszej jakości. Regularna suplementacja pozytywnie wpłynie na wygląd skóry, włosów i paznokci – zostaną odbudowane i wzmocnione od środka.
Oprócz cennego dla zdrowia i urody kolagenu oferuje także inne składniki aktywne, które pomagają zachować młody wygląd cery, błyszczące włosy i mocne paznokcie.
Preparat zawiera wystarczającą porcję substancji aktywnej, aby pozytywnie wpłynąć na stawy, układ ruchu i odporność.
Kolagen Premium Natu.Care dostępny jest w dwóch smakach – Cacao Bloom i Rise&Shine. Obie formuły oparte są na następujących składnikach aktywnych: hydrolizacie kolagenu morskiego, ekstrakcie z pąków dzikiej róży oraz kwasie hialuronowym.
Dodatkowo w Cacao Bloom znajdują się naturalna L-teanina, koenzym Q10 i odtłuszczone kakao holenderskie. Rise&Shine zawiera za to witaminę E oraz witaminę A.
Te najlepsze kolageny rybie na rynku różnią się także smakiem – Cacao Bloom jest gratką dla miłośników czekolady. Rise&Shine przypadnie do gustu tym, którzy lubią orzeźwiający smak owoców mango i marakui.
Plusy i minusy
Plusy:
- Witamina C wspiera wytwarzanie kolagenu przez organizm, co wzmacnia jego działanie.
- Skuteczna dawka kwasu hialuronowego, który dodatkowo wesprze nawilżenie cery i zdrowie stawów.
- Kolagen rybi wchłania się o 50% lepiej. Dodatkowo producent podaje gatunek ryby, z którego został pozyskany (dorsz atlantycki).
- Skład został przebadany przez niezależne i akredytowane laboratorium J.S. Hamilton.
- Certyfikat jakości MSC (Marine Stewardship Council), który potwierdza, że pochodzenie kolagenu wspiera zrównoważone rybołówstwa.
Minusy:
- Brak.
Dodatkowe informacje
Kolagen rybi od Natu.Care zbiera pochwały za to, że jest pyszny. Nie znajdziesz tu rybiego posmaku, który często przebija się w innych kolagenach. A do wyboru masz dwa pyszne smaki: kakao i mango–marakuja.
Składniki aktywne, takie jak koenzym Q10, kwas hialuronowy czy naturalna L-teanina, mają działanie przeciwzapalne, przeciwutleniające i opóźniają procesy starzenia.
Opinia użytkownika
Natu.Care Kolagen Premium 10000 mg, wiśnia
- Zawartość kolagenu: 10 000 mg hydrolizatu kolagenu wołowego
- Dodatkowe składniki aktywne: witamina C, niskocząsteczkowy kwas hialuronowy, glukozamina, chondroityna, ekstrakt z żywicy kadzidłowca indyjskiego (boswellia serrata)
- Forma: saszetki z proszkiem do picia
- Porcja: 1 saszetka dziennie
- Wystarczy na: 30 dni
Opis produktu
Jeden z najmocniejszych kolagenów wołowych na rynku, który dostarcza aż 10 000 mg w dziennej porcji. Dzięki temu preparat może skutecznie wesprzeć stan stawów, skóry, włosów i paznokci.
Za sprawą tego suplementu wspomożesz swój układ kostno-stawowy oraz urodę, co pozwoli Ci wizualnie zatrzymać procesy starzenia, a także poczuć drugą młodość!
Plusy i minusy
Plusy:
- Dzienna porcja kolagenu jest bardzo duża – to aż 10 000 mg.
- Sprawdzona formuła kolagenu – to COLLinstant, którego działanie zostało potwierdzone w badaniach klinicznych.
- Skuteczna dawka kwasu hialuronowego, dodatkowo nawilży cerę i pozytywnie wpłynie na zdrowie stawów.
- Witamina C wspomaga naturalną produkcję kolagenu przez organizm.
- Glukozamina jest podstawowym budulcem związków występujących w chrząstce stawowej oraz składnikiem kolagenu, który nadaje elastyczność tkance łącznej w ścięgnach.
- Chondroityna to naturalny składnik występujący w organizmie człowieka, głównie w chrząstkach. Ta duża cząsteczka (mukopolisacharyd), posiada zdolność do absorpcji wody, co umożliwia utrzymanie elastyczności i sprężystości chrząstek.
- Ekstrakt z żywicy kadzidłowca wspomaga ukrwienie i ruchliwość stawów oraz zmniejsza ich sztywność. Może wspomóc przy łagodzeniu stanów zapalnych.
- Skład został przebadany przez niezależne i akredytowane laboratorium J.S. Hamilton.
Minusy:
- Brak.
Dodatkowe informacje
Użytkownicy chwalą Natu.Care Kolagen Premium za łatwe rozpuszczanie proszku.
Natu.Care Kolagen 3000 mg, różne smaki
- Zawartość kolagenu: 3000 mg hydrolizatu kolagenu rybiego
- Dodatkowe składniki aktywne: witamina C
- Forma: proszek
- Porcja: 1,5 miarki dziennie
- Wystarczy na: 30 dni
- Dostępne smaki: pomarańcza, malina-żurawina, czarna porzeczka oraz wariant bezsmakowy (bez dodatku witaminy C)
Opis produktu
Suplement diety w wysoko przyswajalnej postaci hydrolizowanego kolagenu rybiego SeaGarden®. Ta formuła cechuje się wysoką biodostępnością – Twój organizm szybciej i efektywniej wykorzysta kolagen tam, gdzie go najbardziej potrzebujesz.
Porcja 3000 mg kolagenu korzystnie wpływa na Twoje włosy, skórę i paznokcie, a także funkcjonowanie stawów, mięśni i kości. Działanie kolagenu uzupełnia witamina C, która wspiera naturalną produkcję białka młodości w organizmie, a także pomaga w jego przyswajaniu. To również świetny przeciwstarzeniowy antyoksydant.
Kolagen Natu.Care 3000 mg jest dostępny w trzech owocowych smakach (pomarańcza, malina-żurawina, czarna porzeczka) oraz w wariancie bezsmakowym. Proszek świetnie się rozpuszcza, nie tworzy grudek w płynie oraz możesz go dodawać do ulubionego jogurtu, owsianki czy koktajlu.
Plusy i minusy
Plusy:
- Kolagen rybi w formule SeaGarden® cechuje wysoka przyswajalność, więc Twój organizm wykorzysta go szybciej i efektowniej.
- Regularna suplementacja korzystnie wpływa na stan skóry, włosów i paznokci oraz wesprze układu ruchu.
- Skład został przebadany przez niezależne i akredytowane laboratorium J.S. Hamilton.
- Produkt posiada certyfikat zrównoważonego rybołówstwa.
- Obecna w składzie witamina C wspiera naturalną produkcję kolagenu w organizmie i wzmacnia jego działanie.
- Kolagen nie zawiera zbędnych dodatków takich jak sztuczne barwniki czy aromaty. Wszystkie składniki są naturalnego pochodzenia.
- Trzy orzeźwiające, owocowe smaki do wyboru lub wersja bezsmakowa.
Minusy:
- Brak.
Dodatkowe informacje
Proszek z kolagenem cechuje doskonała rozpuszczalność.
Kolagen jest słodzony glikozydami stewiolowymi ze stewii, które są naturalne, bezpieczne i mogą być spożywane przez cukrzyków.
Natu.Care Kolagen 3000 mg, naturalny
- Zawartość kolagenu: 3000 mg hydrolizatu kolagenu rybiego
- Dodatkowe składniki aktywne: brak
- Forma: proszek
- Porcja: jedna miarka dziennie
- Wystarczy na: 30 dni
Opis produktu
Suplement diety zawiera w składzie tylko czysty kolagen rybi w formule SeaGarden®. Ten norweski kolagen cechuje czystość oraz wysoka przyswajalność, co oznacza, że Twój organizm szybciej i efektowniej wykorzysta kolagen.
Regularna suplementacja kolagenu rybiego korzystnie wpływa na włosy, skórę i paznokcie oraz wspiera stawy, mięśnie i kości. Poprawia wygląd skóry i spowalnia jej starzenie, nadając jej zdrowego blasku.
Kolagen Natu.Care 3000 mg ma neutralny smak, świetnie się rozpuszcza, nie tworzy grudek w płynie oraz możesz go dodawać do napoju, jogurtu czy koktajlu.
Plusy i minusy
Plusy:
- Kolagen rybi w formule SeaGarden® cechuje wysoka przyswajalność, więc Twój organizm wykorzysta go szybciej i efektowniej.
- Regularna suplementacja korzystnie wpływa na stan skóry, włosów i paznokci oraz wesprze układu ruchu.
- Skład został przebadany przez niezależne i akredytowane laboratorium J.S. Hamilton.
- Produkt posiada certyfikat zrównoważonego rybołówstwa.
- Kolagen nie zawiera zbędnych dodatków takich jak sztuczne barwniki czy aromaty. Tylko czysty kolagen.
- Neutralny smak sprawia, że możesz dodawać proszek do ulubionych posiłków.
Minusy:
- Brak.
Dodatkowe informacje
Proszek z kolagenem cechuje doskonała rozpuszczalność.
Aura Herbals Colladrop Forte
- Zawartość kolagenu: 10 000 mg kolagenu morskiego
- Dodatkowe składniki aktywne: witamina C i koenzym Q10
- Forma: saszetki z proszkiem
- Dawkowanie: jedna saszetka dziennie
- Wystarczy na: 30 dni
Opis produktu
Suplement diety zawierający kolagen rybi do picia w wysokiej dawce 10 000 mg hydrolizatu. Oferuje Ci także dodatkowe korzyści dla zdrowia i urody dzięki zawartości koenzymu Q10 oraz witaminy C. Suplementacja kolagenem może poprawiać wygląd skóry, włosów, paznokci oraz poprawić funkcjonowanie stawów, mięśni i kości.
Plusy i minusy
Plusy:
- Kolagen rybi jest dobrze przyswajalny.
- Producent podał ryby, z jakich pochodzi kolagen, co świadczy o dobrym surowcu.
- Wysoka i skuteczna w działaniu dawka 10 000 mg.
- Opatentowana formuła kolagenu Collagen HM™gwarantuje jakość surowca.
- Witamina C wspiera naturalną produkcję kolagenu w organizmie.
Minusy:
- Niektóre użytkowniczki zgłaszają, że rybi posmak przebija się przez pomarańczowy aromat.
Dodatkowe informacje
Ryby, z których został pozyskany kolagen to dorsz, mintaj alaskański, czarniak, plamiak i gładzica.
Jeden smak do wyboru (pomarańczowy).
SOLVE LABS Collagen Peptides
- Zawartość kolagenu: 6000 mg hydrolizowanego kolagenu wołowego typu I i III COLLinstant®
- Dodatkowe składniki aktywne: kwas hialuronowy
- Forma: proszek
- Porcja: jedna miarka (6 g) dziennie
- Wystarczy na: 30 dni
Opis produktu
Wysokiej jakości hydrolizat kolagenu wołowego (typu I i III). Dzięki technologii pozyskiwania peptydów kolagenowych COLLinstant® preparat dobrze się wchłania.
Połączenie kolagenu z kwasem hialuronowym korzystnie wpływa na wygląd skóry. Twoja cera stanie się jędrna, nawilżona, a zmarszczki ulegną spłyceniu. Efekty stosowania poczujesz również na włosach: staną się miękkie i błyszczące. Płytka paznokciowa odzyska zdrowy wygląd.
Porcja dzienna będzie wspierała zdrowie stawów, kości i mięśni.
Plusy i minusy
Plusy:
- COLLinstant® to opatentowany i poparty badaniami naukowymi hydrolizat peptydów kolagenu.
- Peptydy o niskiej masie cząsteczkowej 3000 Da.
Minusy:
- Brak.
Dodatkowe informacje
Producent poleca dodać proszek do kawy. Ma on neutralny smak, więc idealnie dopasuje się do ulubionej małej czarnej lub cappuccino, nie tracąc swoich cennych właściwości pod wpływem temperatury czy kofeiny. Dobrze rozpuszcza się również w zimnych napojach.
Opinia użytkownika
Dobrze się rozpuszcza, można dodać do kawy, kakao, koktajlu – nie ma rybiego posmaku. Polecam.
Sundose° For Skin Anti-Aging°
- Zawartość kolagenu: 5000 mg hydrolizatu kolagenu
- Dodatkowe składniki aktywne: kwas hialuronowy oraz witamina C
- Forma: saszetki z proszkiem do rozpuszczenia w letniej wodzie
- Dawkowanie: jedna saszetka dziennie
- Wystarczy na: 30 dni
Opis produktu
Prosty skład bez zbędnych dodatków. Wysokiej jakości kolagen rybi z witaminą C i kwasem hialuronowym. Składniki aktywne mają na celu wesprzeć zdrowie oraz wygląd Twojej skóry, włosów i paznokci.
Plusy i minusy
Plusy:
- Porcja dzienna hydrolizowanego kolagenu (5000 mg) wpływa na poprawę wyglądu i kondycji włosów, skóry i paznokci.
- Skład wolny od zbędnych barwników i konserwantów.
- Przemyślane i ważne dla działania kolagenu dodatkowe składniki aktywne (witamina C i kwas hialuronowy).
- Smaczny, pomarańczowy smak.
Minusy:
- Brak.
Dodatkowe informacje
Regularne stosowanie kolagenu w porcji dziennej 5000 mg wpływa na poprawę jakości i jędrności skóry, nawilżenie skalpu i włosów oraz przyspiesza wzrost paznokci.
Witamina C wspiera funkcjonowanie naczyń krwionośnych oraz wpływa na kondycję Twojej skóry, kości i zębów.
Kwas hialuronowy działa przeciwstarzeniowo i nawilża cerę, dzięki czemu jest promienna i napięta.
Opinia użytkownika
ALLDEYNN Collarose Fish
- Zawartość kolagenu: 5000 mg hydrolizatu kolagenu rybiego VERISOL F®
- Dodatkowe składniki aktywne: witamina C, kwas hialuronowy, biotyna
- Forma: proszek do rozpuszczenia w wodzie
- Porcja: jedna miarka (6 g) proszku dziennie
- Wystarczy na: 50 dni
Opis produktu
Kolagen z dorsza atlantyckiego VERISOL F® zawarty w preparacie to łatwo przyswajalne peptydy kolagenowe pochodzenia rybiego. Regularna suplementacja może ujędrnić Twoją skórę oraz spowolnić procesy starzenia. Paznokcie staną się mocniejsze i przestaną się łamać. Dodatek biotyny poprawi kondycję włosów. Porcja kolagenu jest na tyle wysoka, że dobrze zadziała również na stawy, mięśnie i kości.
Plusy i minusy
Plusy:
- Kolagen z dorsza atlantyckiego VERISOL® jest wysokiej jakości i dobrze się przyswaja.
- Witamina C w składzie dodatkowo wspomoże naturalną produkcję kolagenu.
- Biotyna w dawce 2500 µg pozytywnie wpływa na wygląd i stan włosów, skóry i paznokci.
- Kolagen posiada badania laboratoryjne i kliniczne.
Minusy:
- Niektóre użytkowniczki skarżą się na zbyt słodki smak płynu.
Dodatkowe informacje
Biotyna może fałszować wyniki badań laboratoryjnych, odstaw ten suplement na 7 dni przed badaniem krwi.
Opinia eksperta i użytkowników
Pharmovit Collagen Women
- Zawartość kolagenu: 5000 mg hydrolizowanego kolagenu VERISOL
- Dodatkowe składniki aktywne: kwas hialuronowy, koenzym Q10, witamina C, biotyna, cynk, witamina E, witamina B6, miedź, selen, witamina A, ekstrakty z pestek winogron i ziela skrzypu polnego
- Forma: saszetki z proszkiem
- Porcja: 1 saszetka dziennie
- Wystarczy na: 20 dni
Opis produktu
Hydrolizat kolagenu w dobrej dawce z licznymi dodatkami w formie witamin, minerałów i ekstraktów roślinnych. Preparat może skutecznie nawilżać, ujędrniać i uelastyczniać skórę. Poza tym kolagen pozytywnie wpływa na stan włosów, paznokci i stawów.
Witaminy i minerały zawarte w preparacie to niemała zaleta. Dzięki nim możesz liczyć na dodatkowe wsparcie urody i odporności. Poza tym niektóre z nich, np., witaminy C lub A wspierają produkcję i wchłanianie kolagenu w organizmie.
Plusy i minusy
Plusy:
- Certyfikowana formuła kolagenu (VERISOL®), której działanie zostało potwierdzone w badaniach.
- Kolagen rybi (z podaną rybą – dorsz atlantycki), który wchłania się nawet do 1,5 raza lepiej niż wołowy lub wieprzowy.
- Witamina C w składzie, która wspiera produkcję kolagenu.
Minusy:
- Opakowanie wystarcza tylko na 20 dni suplementacji.
Dodatkowe informacje
Cynk i selen mogą wzajemnie wykluczać swoje działanie, dlatego nie Pharmovit Collagen Women raczej nie uzupełni zapotrzebowania na te składniki odżywcze.
Opinia użytkownika
Od kiedy zaczęłam regularnie zażywać kolagen, moje włosy stały się znacznie gęstsze i mocniejsze. Zdecydowanie polecam!
Kolagen Reme
- Zawartość kolagenu: 2500 mg kolagenu wieprzowego
- Dodatkowe składniki aktywne: witamina C, niacyna (witamina B3), ryboflawina (witamina B2), witamina A, biotyna, witamina D, cynk, mangan, miedź, jod, selen
- Forma: proszek
- Porcja: jedna miarka dziennie
- Wystarczy na: 30 dni
Opis produktu
Suplement diety od Remé zawiera kolagen wołowy w opatentowanej formule VERISOL oraz witaminę C, która wspomaga jego przyswajanie. Preparat występuje w trzech wersjach smakowych: neutralnej, pomarańcza-marakuja i truskawka-opuncja figowa. Preparat może skutecznie wspierać i poprawić stan skóry, włosów i paznokci. To także
Plusy i minusy
Plusy:
- Opatentowana formuła kolagenu VERISOL.
- Witamina C wspiera produkcję kolagenu w organizmie.
Minusy:
- Brak informacji o wykorzystanych aromatach.
Dodatkowe informacje
Kolagen zawiera bezkaloryczny słodzik i jest bezpieczny dla diabetyków.
Naturalny barwnik (beta-karoten) i zagęstnik (guma guar).
Zawartość maltodekstryny, może pogarszać tolerancję glukozy i sprzyjać stanom zapalnym jelit. Dlatego uważaj na kolagen Remé, jeśli masz skłonność do stanów zapalnych jelit lub zaburzeń jelitowych i glikemii.
Na co zwracać uwagę przy wyborze suplementu z kolagenem?
- Pochodzenie – istotne jest, czy decydujesz się na kolagen morski, bydlęcy, wieprzowy, drobiowy, a może jeszcze jakiś inny.
- Postać – ma znaczenie, czy przyjmujesz kolagen natywny, hydrolizat, a może kolagen liofilizowany. Czy są to sproszkowane chrząstki zwierząt, czy jednak biologicznie aktywne peptydy. Hydrolizaty mają mniejsze cząstki, przez co się lepiej wchłaniają.
- Dawka – zdecydowanie lepiej przyjmować optymalne 5000 mg, a nawet 10000 mg niż marne 300 lub 500 mg. Tutaj zobaczysz pełne kryteria.
Więcej wartościowych produktów z kolagenem znajdziesz tutaj:
Na co pomaga kolagen typu 1?
Kolagen typu I odgrywa w organizmie nie jedną rolę. Oto najważniejsze z nich :
- wspiera produkcję elastyny i gojenie się ran;
- pomaga skórze zachować elastyczność, jędrność i wytrzymałość;
- wspiera wzrost włosów i paznokci;
- tworzy macierz komórkową („rusztowanie” strukturalne) w kościach, skórze, ścięgnach, rogówce, ścianach naczyniach krwionośnych;
- wzmacnia twardość i poprawia gęstość kości,
- zapewnia stabilność włókien kolagenowych w zębach, chrząstce i kościach.
Odkładanie się kolagenu typu 1 jest również kluczowe dla rekonwalescencji po przebytym zawale serca .
Kolagen z powodzeniem wykorzystuje się jako materiał opatrunkowy, który jednocześnie pochłania wysięk.
Najlepsze źródła kolagenu typu 1
Najlepsze źródła kolagenu typu 1 to przede wszystkim produkty pochodzenia zwierzęcego, w tym:
- bulion i rosół na bazie kości i skór wołowych, wieprzowych i drobiowych (niektórzy robią nawet tzw. zupę kolagenową);
- ryby i owoce morza;
- żelatyna;
- podroby, galaretki mięsne i chrząstki.
Być może już na samą myśl o takich źródłach kolagenu, chcesz uciekać – na ratunek pędzą smaczne suplementy kolagenowe.
Aby wycisnąć z kolagenu w diecie jak najwięcej, przyjmuj go razem z produktami bogatymi w:
- Witaminę C (np. cytrusy, papryka);
- Cynk (np. fasola, owoce morza);
- Miedź (np. orzechy i nasiona);
- Kwas hialuronowy (np. tofu, mleko sojowe);
- Siarkę organiczną, czyli MSM (np. cebula, czosnek, jaja);
- Mangan (np. migdały, fasola);
- Witaminę A (np. jarmuż, szpinak).
Jak uzupełnić niedobory kolagenu?
Twój organizm samodzielnie wytwarza kolagen. Niestety, po skończeniu ok. 25 lat, ta produkcja co roku spada i jego ilość jest niewystarczająca, żeby pokryć Twoje wszystkie potrzeby.
Możesz dostarczyć białka młodości dietą, włączając do codziennego menu podstawowe źródła kolagenu typu I, czyli czerwone mięso, ryby, bulion kostny i żelatynę . Nabiał, jaja, rośliny strączkowe i soja zawierają inne rodzaje kolagenu i aminokwasy, które Twój organizm wykorzysta do produkcji kolagenu typu 1 .
Wegetarianie i weganie mają największe problemy z niedoborem kolagenu. Jeżeli nie jesz mięsa ani ryb, to koniecznie zadbaj o warzywa i owoce, które wspierają naturalną produkcję kolagenu. Niech na Twoim talerzu królują:
- cytrusy,
- papryka,
- warzywa liściaste,
- fasola,
- awokado,
- jagody,
- czosnek,
- dynia,
- produkty sojowe,
- produkty pełnoziarniste.
Kolagen wegański nie istnieje, choć naukowcy pracują nad kolagenem pozyskiwanym z drożdży, bakterii, a także bambusa i ryżu.
Czy można przedawkować kolagen? Skutki uboczne
Musisz się naprawdę postarać, żeby przedawkować kolagen. Poza tym nie ma dowodów naukowych na to, że suplementacja kolagenem może prowadzić do toksyczności lub znaczących skutków ubocznych .
Mimo wszystko u niektórych osób mogą wystąpić łagodne objawy ze strony układu pokarmowego, jak wzdęcia, zgaga czy uczucie pełności .
Słabej jakości produkty kolagenowe mogą też prowadzić do reakcji alergicznych, jak wysypka, swędzenie . No i wiadomo – jeżeli masz alergię na jakikolwiek składnik danego suplementu, poszukaj alternatyw.
Czy można brać kolagen w ciąży?
Biorąc pod uwagę właściwości kolagenu, można stwierdzić, że będzie on idealnym wsparciem dla kobiet w ciąży i młodych mam karmiących piersią. Kolagen w czasie ciąży pomoże m.in. uniknąć łamliwych włosów czy paznokci. Dzięki niemu pojawi się też mniej rozstępów, które będą szybciej zanikały.
Suplementacja czegokolwiek (może poza kwasem foliowym) w ciąży zawsze jest dyskusyjna jeśli chodzi o bezpieczeństwo – dlatego nie rozpoczynaj jej na własną rękę. Poradź się swojego lekarza, który ustali odpowiednią dawkę.
Zobacz też:
- Kolagen do picia – najważniejsze efekty
- Co niszczy kolagen w organizmie?
- W czym jest kolagen?
- Jaki kolagen wybrać?
- Kolagen w tabletkach
- Kolagen w proszku
- Kolagen w płynie
Podsumowanie
W skrócie
- Kolagen typu 1 jest praktycznie wszędzie – stanowi aż 90% kolagenu w organizmie i blisko 80% wszystkich białek w kościach.
- Jedynym źródłem kolagenu są kości, chrząstki i skóry zwierząt oraz produkty na ich bazie.
- Nie ma czegoś takiego jak kolagen wegański, ale w niektórych roślinach istnieją inne rodzaje kolagenu lub aminokwasy, które pomogą w produkcji kolagenu w organizmie.
- Produkty bogate w witaminę C zwiększają wchłanianie kolagenu z diety.
- Wybierając suplementy z kolagenem, szukaj tych z hydrolizatem kolagenu (peptydami kolagenowymi) w składzie – cząsteczki są mniejsze i są łatwiej przyswajalne niż inne formy.
FAQ
Jaki kolagen wybrać – typu 1 czy 2?
To, który typ kolagenu wybierzesz, zależy od powodu, dla którego będziesz go przyjmować. Kolagen typu 1 jest najbardziej obfitą formą kolagenu w organizmie. Znajduje się w kościach, skórze, ścięgnach i więzadłach. Stosuje się go, by poprawić zdrowie skóry, kości i stawów. Kolagen typu 2 występuje przede wszystkim w chrząstkach i jest często stosowany w celu wspierania zdrowia i mobilności stawów. Badania sugerują, że w większości sytuacji najlepszym rozwiązaniem będzie kolagen typu I .
Sprawdź też: Najlepszy kolagen – Ranking.
Dlaczego kolagen typu I i III są najważniejsze dla organizmu?
Kolagenu typu 1 masz najwięcej w organizmie. Znajduje się w skórze, ścięgnach, więzadłach kościach i zębach. Kolagen typu 3 znajduje się w skórze, naczyniach krwionośnych i narządach wewnętrznych, takich jak wątroba i płuca. Oba rodzaje kolagenu biorą udział w tworzeniu włókien kolagenowych, które zapewniają tkankom siłę i wsparcie .
Czy można pić kawę z kolagenem?
Tak, można pić kawę z kolagenem. Wiele produktów kolagenowych jest przeznaczonych do zmieszania z wodą czy różnymi napojami, jak kawa, herbata czy koktajle. Suplementy z kolagenem możesz wykorzystać również jako dodatek do owsianki, ciastek czy muffinek.
Czy picie kolagenu odmładza?
Nie do końca. Istnieją dowody naukowe, że dzięki suplementom kolagenowym do picia możesz poprawić zdrowie i wygląd skóry. Kolagen nadaje skórze gładkość i elastyczność, a jego produkcja zmniejsza się z wiekiem . Przyjmowanie peptydów kolagenowych może poprawić nawilżenie skóry i zmniejszyć zmarszczki , a suplementacja kolagenem hydrolizowanym może pomóc poprawić widoczne oznaki starzenia się skóry i nadać jej bardziej młodzieńczy wygląd . Pijąc kolagen, nie cofniesz czasu, ale możesz go spowolnić.
Sprawdź też: Kolagen do picia – efekty
Czy kolagen szkodzi wątrobie?
Kolagen nie szkodzi wątrobie, a wręcz jest niezbędny do utrzymania funkcji wątroby i gojenia się ran . Wzrost zawartości kolagenu w wątrobie wynika głównie ze zwiększonej syntezy. Nadal nie ustalono, jakie typy komórek biorą udział w syntezie kolagenu. Istnieją jednak dowody, że wątrobowe komórki gwiaździste (HSCs) regulują metabolizm kolagenu w celu produkcji i trawienia kolagenów . Dlatego kolagen jest ważny dla zdrowia wątroby i nie powoduje uszkodzenia tego ważnego organu.
Jak pobudzić organizm do produkcji kolagenu?
Istnieje kilka naturalnych sposobów na pobudzenie organizmu do produkcji kolagenu:
- włączenie do diety produktów bogatych w witaminę C (wspiera syntezę kolagenu) i witaminę A (pomaga gromadzić kolagen w naturalnie starzejącej się skórze );
- rzucenie palenia – wykazano, że palenie zmniejsza syntezę kolagenu, zwłaszcza typu I i III;
- ćwiczenia i aktywność fizyczna;
- ograniczenie ekspozycji na słońce – promieniowanie UV zmniejsza produkcję kolagenu;
- suplementy z kolagenem – obecnie najlepsze są te z hydrolizatem kolagenu i zawierające peptydy kolagenowe, które są najlepiej przyswajalną formą.
Zobacz też: Najmocniejszy kolagen – Ranking
Czy zastrzyki z kolagenu dają skutki uboczne?
Zastrzyki z kolagenu zasadniczo są bezpieczne, choć mogą wywołać kilka skutków ubocznych . Mogą się one objawiać się w postaci blizn, opuchlizny, a także zaczerwienienia. U części pacjentów może pojawić się też tkliwość w miejscu wkłucia.
Niektórzy ludzie mogą być uczuleni na wstrzykiwany kwas hialuronowy – dlatego zawsze wykonuj testy skórne, żeby uniknąć reakcji alergicznych.
Czy kolagen pomoże na kręgosłup?
Badania sugerują, że kolagen, zwłaszcza kolagen typu XI, może być pomocny w problemach z kręgosłupem, ponieważ odgrywa kluczową rolę w tworzeniu i organizacji macierzy zewnątrzkomórkowej krążka międzykręgowego . Gen COL11A1, odpowiedzialny za kolagen typu XI, ma związek z przepukliną dysku lędźwiowego, a ćwiczenia rozciągające mogą pomóc w zwiększeniu syntezy kolagenu . Poza tym estrogen może pomóc w utrzymaniu zdrowia kręgosłupa poprzez zachowanie tkanek bogatych w kolagen . Potrzebne są jednak dalsze badania, aby sprawdzić, czy suplementy lub terapie kolagenowe rzeczywiście działają dobrze w przypadku problemów z kręgosłupem.
Jak kolagen działa na jelita?
Kolagen jest kluczowy dla zdrowia naszych jelit. Reguluje układ odpornościowy i jest istotną częścią macierzy zewnątrzkomórkowej . Kiedy jesteśmy przewlekle chorzy, stan zapalny może prowadzić do pogrubienia tkanki jelitowej i zwężenia światła jelita, co z kolei może prowadzić do problemów z jelitami. Może to nastąpić, ponieważ dochodzi do zaburzenia równowagi w odkładaniu kolagenu. Naukowcy odkryli, że kolagen odgrywa znaczącą rolę w zapobieganiu takim schorzeniom, jak dysbioza jelitowa .
Jakie objawy daje uczulenie na kolagen?
Alergia czy uczulenie na kolagen występuje bardzo rzadko, ponieważ większość preparatów jest hipoalergiczna. Zarówno kolagen rybi, żelatyna, jak i kolagen zdenaturowany stosowany jako dodatek do żywności i prawdopodobnie do kosmetyków, mogą wywoływać reakcje alergiczne , choć jest to związane raczej z poszczególnymi składnikami preparatu (nie mówiąc o tym, że problemem jest po prostu alergia osoby, która sięgnęła po dany suplement). Jeśli masz uczulenie na ryby, wybierz kolagen innego pochodzenia. Nieprzyjemne objawy (np. zgrubienie skóry, problemy trawienne, biegunka) może dać przedawkowanie kolagenu – choć musisz się o to bardzo postarać.
Czy kupię kolagen jako lek?
W aptekach i sklepach specjalistycznych dostępne są przede wszystkim suplementy diety z kolagenem. Białko młodości nie występuje w postaci leku.
Źródła
Zobacz wszystkie
Asserin, J., Lati, E., Shioya, T., & Prawitt, J. (2015). The effect of oral collagen peptide supplementation on skin moisture and the dermal collagen network: Evidence from an ex vivo model and randomized, placebo-controlled clinical trials. Journal of Cosmetic Dermatology, 14(4), 291–301. https://doi.org/10.1111/jocd.12174
Baltazar, T., Kajave, N. S., Rodriguez, M., Chakraborty, S., Jiang, B., Skardal, A., Kishore, V., Pober, J. S., & Albanna, M. Z. (2022). Native human collagen type I provides a viable physiologically relevant alternative to xenogeneic sources for tissue engineering applications: A comparative in vitro and in vivo study. Journal of Biomedical Materials Research Part B: Applied Biomaterials, 110(10), 2323–2337. https://doi.org/10.1002/jbm.b.35080
Calleja-Agius, J., Muscat-Baron, Y., & Brincat, M. P. (2009). Estrogens and the intervertebral disc. Menopause International, 15(3), 127–130. https://doi.org/10.1258/mi.2009.009016
Clement, B., Grimaud, J.-A., Campion, J.-P., Deugnier, Y., & Guillouzo, A. (1986). Cell types involved in collagen and fibronectin production in normal and fibrotic human liver. Hepatology, 6(2), 225–234. https://doi.org/10.1002/hep.1840060212
Cyclic Stretching Stimulates Synthesis of Matrix Components by Arterial Smooth Muscle Cells in Vitro | Science. (b.d.). Pobrano 18 kwiecień 2023, z https://www.science.org/doi/10.1126/science.128820
Davidson, J. M., LuValle, P. A., Zoia, O., Quaglino, D., & Giro, M. (1997). Ascorbate Differentially Regulates Elastin and Collagen Biosynthesis in Vascular Smooth Muscle Cells and Skin Fibroblasts by Pretranslational Mechanisms *. Journal of Biological Chemistry, 272(1), 345–352. https://doi.org/10.1074/jbc.272.1.345
de Miranda, R. B., Weimer, P., & Rossi, R. C. (2021). Effects of hydrolyzed collagen supplementation on skin aging: A systematic review and meta-analysis. International Journal of Dermatology, 60(12), 1449–1461. https://doi.org/10.1111/ijd.15518
Evans, M., Lewis, E. D., Zakaria, N., Pelipyagina, T., & Guthrie, N. (2021). A randomized, triple-blind, placebo-controlled, parallel study to evaluate the efficacy of a freshwater marine collagen on skin wrinkles and elasticity. Journal of Cosmetic Dermatology, 20(3), 825–834. https://doi.org/10.1111/jocd.13676
Fimmel, S., & Zouboulis, C. C. (2010). Comorbidities of hidradenitis suppurativa (acne inversa). Dermato-Endocrinology, 2(1), 9–16. https://doi.org/10.4161/derm.2.1.12490
Fu, Y., Therkildsen, M., Aluko, R. E., & Lametsch, R. (2019). Exploration of collagen recovered from animal by-products as a precursor of bioactive peptides: Successes and challenges. Critical Reviews in Food Science and Nutrition, 59(13), 2011–2027. https://doi.org/10.1080/10408398.2018.1436038
GOLDSTEIN, R. H., POLIKS, C. F., PILCH, P. F., SMITH, B. D., & FINE, A. (1989). Stimulation of Collagen Formation by Insulin and Insulin-Like Growth Factor I in Cultures of Human Lung Fibroblasts*. Endocrinology, 124(2), 964–970. https://doi.org/10.1210/endo-124-2-964
Jokinen, J., Dadu, E., Nykvist, P., Käpylä, J., White, D. J., Ivaska, J., Vehviläinen, P., Reunanen, H., Larjava, H., Häkkinen, L., & Heino, J. (2004). Integrin-mediated Cell Adhesion to Type I Collagen Fibrils *. Journal of Biological Chemistry, 279(30), 31956–31963. https://doi.org/10.1074/jbc.M401409200
Kim, D. U., Chung, H. C., Choi, J., Sakai, Y., & Lee, B. Y. (2018). Oral Intake of Low-Molecular-Weight Collagen Peptide Improves Hydration, Elasticity, and Wrinkling in Human Skin: A Randomized, Double-Blind, Placebo-Controlled Study. Nutrients, 10(7). https://doi.org/10.3390/nu10070826
Kitamura, K., Yasuoka, R., Ohara, M., Shimotsuma, M., Hagiwara, A., Yamane, T., Yamaguchi, T., & Takahashi, T. (1995). How safe are the xenogeneic hemostats? — Report of a case of severe systemic allergic reaction. Surgery Today, 25(5), 433–435. https://doi.org/10.1007/BF00311821
Liu, D., Nikoo, M., Boran, G., Zhou, P., & Regenstein, J. M. (2015). Collagen and Gelatin. Annual Review of Food Science and Technology, 6(1), 527–557. https://doi.org/10.1146/annurev-food-031414-111800
Luu, Q., Tsai, V., Mangunta, V., Berke, G. S., & Chhetri, D. K. (2007). Safety of percutaneous injection of bovine dermal crosslinked collagen for glottic insufficiency. Otolaryngology–Head and Neck Surgery, 136(3), 445–449. https://doi.org/10.1016/j.otohns.2006.11.032
Micheels, P. (2001). Human Anti-Hyaluronic Acid Antibodies: Is it Possible? Dermatologic Surgery, 27(2), 185–191. https://doi.org/10.1046/j.1524-4725.2001.00248.x
Mio, F., Chiba, K., Hirose, Y., Kawaguchi, Y., Mikami, Y., Oya, T., Mori, M., Kamata, M., Matsumoto, M., Ozaki, K., Tanaka, T., Takahashi, A., Kubo, T., Kimura, T., Toyama, Y., & Ikegawa, S. (2007). A Functional Polymorphism in COL11A1, Which Encodes the α1 Chain of Type XI Collagen, Is Associated with Susceptibility to Lumbar Disc Herniation. The American Journal of Human Genetics, 81(6), 1271–1277. https://doi.org/10.1086/522377
Mizuno, M., Fujisawa, R., & Kuboki, Y. (2000). Type I collagen-induced osteoblastic differentiation of bone-marrow cells mediated by collagen-α2β1 integrin interaction. Journal of Cellular Physiology, 184(2), 207–213. https://doi.org/10.1002/1097-4652(200008)184:2<207::AID-JCP8>3.0.CO;2-U
Mizuno, M., Miyamoto, T., Wada, K., Watatani, S., & Zhang, G. X. (2003). Type I collagen regulated dentin matrix protein-1 (Dmp-1) and osteocalcin (OCN) gene expression of rat dental pulp cells. Journal of Cellular Biochemistry, 88(6), 1112–1119. https://doi.org/10.1002/jcb.10466
Morar, P. S., Faiz, O., Warusavitarne, J., Brown, S., Cohen, R., Hind, D., Abercrombie, J., Ragunath, K., Sanders, D. S., Arnott, I., Wilson, G., Bloom, S., Arebi, N., & Group, the C. S. S. (CroSS). (2015). Systematic review with meta-analysis: Endoscopic balloon dilatation for Crohn’s disease strictures. Alimentary Pharmacology & Therapeutics, 42(10), 1137–1148. https://doi.org/10.1111/apt.13388
Morisco, F., Lembo, V., Mazzone, G., Camera, S., & Caporaso, N. (2014). Coffee and Liver Health. Journal of Clinical Gastroenterology, 48, S87. https://doi.org/10.1097/MCG.0000000000000240
Morishige, H., Sugahara, T., Nishimoto, S., Muranaka, A., Ohno, F., Shiraishi, R., & Doi, M. (2011). Immunostimulatory effects of collagen from jellyfish in vivo. Cytotechnology, 63(5), 481–492. https://doi.org/10.1007/s10616-011-9371-8
Moriya, K., Bae, E., Honda, K., Sakai, K., Sakaguchi, T., Tsujimoto, I., Kamisoyama, H., Keene, D. R., Sasaki, T., & Sakai, T. (2011). A Fibronectin-Independent Mechanism of Collagen Fibrillogenesis in Adult Liver Remodeling. Gastroenterology, 140(5), 1653–1663. https://doi.org/10.1053/j.gastro.2011.02.005
Nakatani, T., Marui, T., Hitora, T., Doita, M., Nishida, K., & Kurosaka, M. (2002). Mechanical stretching force promotes collagen synthesis by cultured cells from human ligamentum flavum via transforming growth factor-β1. Journal of Orthopaedic Research, 20(6), 1380–1386. https://doi.org/10.1016/S0736-0266(02)00046-3
Olesen, J. L., Heinemeier, K. M., Gemmer, C., Kjær, M., Flyvbjerg, A., & Langberg, H. (2007). Exercise-dependent IGF-I, IGFBPs, and type I collagen changes in human peritendinous connective tissue determined by microdialysis. Journal of Applied Physiology, 102(1), 214–220. https://doi.org/10.1152/japplphysiol.01205.2005
Paiva, C., Beserra, B., Reis, C., Dorea, J., Da Costa, T., & Amato, A. (2019). Consumption of coffee or caffeine and serum concentration of inflammatory markers: A systematic review. Critical Reviews in Food Science and Nutrition, 59(4), 652–663. https://doi.org/10.1080/10408398.2017.1386159
Pandel, R., Poljšak, B., Godic, A., & Dahmane, R. (2013). Skin Photoaging and the Role of Antioxidants in Its Prevention. International Scholarly Research Notices, 2013, e930164. https://doi.org/10.1155/2013/930164
Reilly, D. M., & Lozano, J. (2021). Skin collagen through the lifestages: Importance for skin health and beauty. Plastic and Aesthetic Research, 8, 2. https://doi.org/10.20517/2347-9264.2020.153
Rojkind, M., & Martinez-Palomo, A. (1976). Increase in type I and type III collagens in human alcoholic liver cirrhosis. Proceedings of the National Academy of Sciences, 73(2), 539–543. https://doi.org/10.1073/pnas.73.2.539
San Antonio, J. D., Jacenko, O., Fertala, A., & Orgel, J. P. R. O. (2021). Collagen Structure-Function Mapping Informs Applications for Regenerative Medicine. Bioengineering, 8(1), Article 1. https://doi.org/10.3390/bioengineering8010003
Stimulation of Collagen Production by Transforming Growth Factor-β1 During Differentiation of Cardiac Fibroblasts to Myofibroblasts | Hypertension. (b.d.). Pobrano 18 kwiecień 2023, z https://www.ahajournals.org/doi/10.1161/hy0202.103268
The effects of UV irradiation on collagen D‐band revealed by atomic force microscopy. (b.d.). https://doi.org/10.1002/sca.21185
The efficacy of biochemical markers in patients with ossification of posterior longitudinal ligament of the spine | Spinal Cord. (b.d.). Pobrano 18 kwiecień 2023, z https://www.nature.com/articles/3100989
Varani, J., Dame, M. K., Rittie, L., Fligiel, S. E. G., Kang, S., Fisher, G. J., & Voorhees, J. J. (2006). Decreased Collagen Production in Chronologically Aged Skin: Roles of Age-Dependent Alteration in Fibroblast Function and Defective Mechanical Stimulation. The American Journal of Pathology, 168(6), 1861–1868. https://doi.org/10.2353/ajpath.2006.051302
Varani, J., Warner, R. L., Gharaee-Kermani, M., Phan, S. H., Kang, S., Chung, J., Wang, Z., Datta, S. C., Fisher, G. J., & Voorhees, J. J. (2000). Vitamin A Antagonizes Decreased Cell Growth and Elevated Collagen-Degrading Matrix Metalloproteinases and Stimulates Collagen Accumulation in Naturally Aged Human Skin1. Journal of Investigative Dermatology, 114(3), 480–486. https://doi.org/10.1046/j.1523-1747.2000.00902.x
Jelonek, L. (2023). Kolagen. Wszystko, co musisz wiedzieć (B. Turczyński, Red.; 1. wyd.). Natu.Care. https://books.google.com/books?vid=9788396887801
Redakcja
Poznaj zespółIlona Krzak uzyskała stopień magistra farmacji na Uniwersytecie Medycznym we Wrocławiu. Odbywała praktykę w aptece szpitalnej i przemyśle farmaceutycznym. Aktualnie pracuje w zawodzie, a także prowadzi edukacyjną stronę internetową (http://apterskimokiem.pl/) oraz profil na Instagramie: @pani_z_apteki
mar 24
Wszystko, co chcesz wiedzieć o kolagenie COLLinstant.
gru 18
Kolagen Collibre to ciekawy suplement w formie shotów.
gru 18
Kolagen solgar z kwasem hialuronowym to suplement diety, który wspiera stan skóry i stawów.